Google DeepMind qədim mətnlərin bərpası üçün Aeneas süni zəka modelini təqdim edib

Süni İntellekt

24.07.2025

Emil

Google DeepMind komandası yeni generativ süni intellekt modeli - Aeneas-ı təqdim edib. Bu, tarixçilər və arxeoloqlar üçün imkanları baxımından heyrətamiz bir alətdir. 100 minlərlə latın mətnləri əsasında öyrədilmiş Aeneas təkcə aşkar edilmiş yazıların itmiş hissələrini bərpa etməklə kifayətlənmir - o həm də həmin mətnlərin tarixini, mənşəyini və təxmini tarixini müəyyən edə bilir. Roma imperiyasının vətəndaşları yazmağı bacarır və buna böyük maraq göstərirdilər. Bu hətta HBO-nun “Rome” serialında da əksini tapmışdı - qədim Roma binalarının divarlarında yazılmış qrafitilər adi hal idi. Bu cür yazıların bir hissəsi günümüzə gəlib çatıb, lakin əksəriyyəti ciddi zədələnmiş vəziyyətdədir. Habelə abidələr, papiruslar və qədim sivilizasiyalara aid digər fraqmentlər üzərindəki saysız-hesabsız yazılar hələ də deşifrə olunmamış qalır.

Bu fraqmentləri bərpa etmək, tarixini müəyyənləşdirmək və kontekstə oturtmaq üçün tarixçilər illərlə çalışmalı olur, yalnız öz təcrübələrinə və həmkarlarının köməyinə güvənirlər. Süni intellekt əsasında hazırlanmış Aeneas bu işə köklü şəkildə yeni yanaşma gətirəcək. Qeyd etmək lazımdır ki, Aeneas yalnız güclü şəkildə parçalanmış mətnlərin bərpası ilə məhdudlaşmır. Bu model hətta zədələnmiş yazının coğrafi mənşəyini müəyyənləşdirməyə də kömək edir - yüksək dəqiqliklə qədim Roma imperiyasının 62 vilayətindən hansında həmin yazının yazıldığını göstərə bilir. Yazının tarixləndirilməsi ilə yanaşı, süni intellekt onun kontekstini də aydın şəkildə izah edir ki, bu da zamanla tarix həvəskarları və adi istifadəçilər üçün nəzərdə tutulmuş tarixi çat-botlarda öz əksini tapa bilər.

Ümumilikdə, Aeneas həm mətnləri, həm də yazıların təsvirlərini emal edən multimodal generativ neyron şəbəkədir. Modelin öyrədilməsi üçün geniş həcmli məlumat bazası - Latin Epigraphic Dataset (LED) hazırlanıb. Bu bazaya ən dolğun elmi mənbələrdən toplanmış 176 000-dən çox latınca yazı daxildir. Mətnləri emal etmək üçün model transformator əsaslı dekoderdən, habelə itmiş simvolların bərpası və mətnlərin tarixləndirilməsi üçün ixtisaslaşdırılmış neyron şəbəkələrdən istifadə edir. Yazıların coğrafi mənşəyinin müəyyən edilməsi həm mətnə, həm də vizual informasiyaya əsaslanaraq həyata keçirilir. Aeneas saniyələr ərzində minlərlə yazı arasında mətn və kontekst paralellərini tapmaq qabiliyyətinə malikdir ki, bu da tarixçilərin işini əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirir.

Modelin praktiki yoxlaması göstərib ki, əgər itirilmiş hissə 10 simvoldan çox deyilsə, Aeneas zədələnmiş yazıları 73% dəqiqliklə bərpa edə bilir. Yalnız bərpa ediləcək hissənin uzunluğu məlum olmayan hallarda bu göstərici 58%-ə düşür - bu isə özü-özlüyündə son dərəcə çətin bir tapşırıq sayılır. Vizual məlumatlardan istifadə sayəsində model qədim Roma yazılarını 62 vilayətdən birinə 72% dəqiqliklə aid edə bilir. Tarixləndirmə üçün isə Aeneas mətnin tarixini tarixçilər tərəfindən təqdim olunan tarixlərə əsaslanaraq 13 illik interval daxilində müəyyənləşdirir. Modelin əsas imkanları arasında aşağıdakılar xüsusi qeyd olunur:

– Paralellərin axtarışı: Bu, böyük həcmli latınca yazılar korpusunun analizi əsasında həyata keçirilir və oxşar ifadələrə, sintaksisə, standartlaşdırılmış formullara və ya mənşəyə malik mətnlərin müəyyənləşdirilməsinə imkan verir. Bu imkan tarixçilərə yazıları daha geniş tarixi kontekstdə qiymətləndirməyə kömək edir.

– Mətn və vizual məlumatların eyni zamanda analizi və onların kombinasiyası: Bu xüsusiyyət modelə həm yazının məzmununu, həm də onun vizual formasını birlikdə təhlil etməyə şərait yaradır.

– Uzunluğu məlum olmayan boşluqların bərpası: Bu, modeli ciddi şəkildə zədələnmiş artefaktlarla işləmək üçün unikal vasitəyə çevirir.

Sonda qeyd edilir ki, Aeneas modeli istənilən digər yazı formaları və materiallarla da işləyə bilər - sadəcə onu yeni dillərlə öyrətmək kifayətdir. Hazırlayıcı şirkət Aeneas modelini açıq mənbə kodu əsasında sərbəst şəkildə yayımlayacağını vəd edir. Bunu təsdiqləmək üçün isə şirkət bütün lazımi fayllar və bazalar, o cümlədən təlim materiallarına keçidlər yerləşdirib. Qeyd edək ki, Aeneas modeli Nottingem Universiteti, eləcə də Uorvik, Oksford və Afina İqtisadiyyat və Biznes Universitetlərinin tədqiqatçıları ilə əməkdaşlıq çərçivəsində hazırlanıb.

Modelin testləri 23 tarixçinin iştirakı ilə keçirilib. Onlar tarixləndirilmiş yazıları həm Aeneas-ın köməyi ilə, həm də onlarsız analiz ediblər. Nəticələr göstərib ki, halların 90%-ində model tədqiqat üçün yeni ideyaların yaranmasına səbəb olub və mətnlərin mənşəyinin və tarixinin müəyyənləşdirilməsində dəqiqliyi artırıb. Məsələn, Aeneas Roma imperatoru Avqustun adına yazılmış “Res Gestae Divi Augusti” mətninin tarixini dəqiqləşdirib və tarixçilər arasında mübahisə doğuran 2 mümkün zaman aralığı təklif edib. Süni intellekt bu təhlili say baxımından əsaslandıraraq aparıb ki, bu da elmi araşdırmanın vizuallığını və sübut gücünü nümayiş etdirir.

Şübhəsiz ki, Aeneas tarixçiləri əvəz etmir, əksinə onların iş prosesinə inteqrasiya olunan bir alət kimi çıxış edir, əlavə analiz üçün fərziyyələr və paralellər təqdim edir. Model digər qədim dillərə - məsələn, yunan dili və ya misir heroqliflərinə - genişləndirilə biləcək potensial nümayiş etdirir ki, bu da qlobal tarixi daha da zənginləşdirə bilər. Aeneas-ın interaktiv versiyası predictingthepast.com saytında pulsuz şəkildə əlçatandır, modelin kodu və məlumat bazası isə tədqiqatçılar üçün açıqdır. Bu da modelin daha da təkmilləşdirilməsinə töhfə verir.

Paylaş

google

artificial intelligence

google deepmind

google deepmind aeneas

suni zeka

suni intellekt

Bənzər xəbərlər